Τέταρτο μάθημα στην Ιστορία Β΄ Γυμνασίου: μια εισαγωγή στην περίοδο μετά το 1025

 Η κρίση και οι απώλειες της αυτοκρατορίας κατά τον 11ο αιώνα (1025-1081) (σ. 52-54 σχολικού βιβλίου): Τι μας λέει ο τίτλος της ενότητας;

Μετά τον αυτοκράτορα Βασίλειο Β΄, ο οποίος ανέδειξε το Βυζάντιο σε μεγάλη δύναμη της εποχής με ευρύτατο διεθνή ρόλο, πώς φτάσαμε στην …. κρίση;

Ας ρίξουμε πάλι μια ματιά στον κατάλογο των βυζαντινών αυτοκρατόρων μεταξύ 1025-1056 (βλ. και σ. 143).

Η Μακεδονική Δυναστεία  μετά τo 1025

Κωνσταντίνος Η' (1025-1028) Ρωμανός Γ' Αργυρός (1028-1034) Μιχαήλ Δ' (1034-1041) Μιχαήλ Ε΄ Καλαφάτης (1042) Ζωή και Θεοδώρα (1042) Κωνσταντίνος Θ' Μονομάχος (1042-1055) Θεοδώρα (1055-1056)

1) Τι σας κάνει εντύπωση στον κατάλογο; Προσέξτε και τη διάρκεια βασιλείας των προσώπων, αλλά και το γεγονός ότι συναντάμε και ονόματα γυναικών. Ποια είναι τα συμπεράσματά σας; Υπήρχε άραγε ομαλή/σταθερή πολιτική κατάσταση;

2) Πιο συγκεκριμένα, όλα τα πρόσωπα που συναντάμε στον κατάλογο μετά το 1025 συνδέονται με μία γυναίκα, την αυτοκράτειρα Ζωή. Ποια ήταν, όμως, η Ζωή; Γιατί ήταν τόσο ισχυρή; Με ποιους και πώς συνδέεται, είτε ως κόρη και αδελφή είτε ως σύζυγος και προστάτιδα; Διαβάζουμε τα παρακάτω αποσπάσματα και προσπαθούμε να βρούμε τις απαντήσεις.

Η περίοδος από το 1025 έως 1056 (μετά τον θάνατο του Βασιλείου Β΄)

Κωνσταντίνος Η΄ (1025-1028): Η σύντομη βασιλεία του αδελφού του Βασιλείου, Κωνσταντίνου Η΄, οδήγησε στην οριστική νίκη της αριστοκρατίας, η δε επιλογή του Ρωμανού Αργυρού (1028-1034) ως διαδόχου και συζύγου της κόρης του Κωνσταντίνου, της Ζωής, απλώς επιβεβαίωσε την υπεροχή των ισχυρών οικογενειών στην κεντρική εξουσία.

Ρωμανός Γ΄(1028- 1034): Με τον Ρωμανό Γ΄ άρχισε η περίοδος του αγώνα της βυζαντινής αριστοκρατίας για την εύνοια των θυγατέρων του Κωνσταντίνου Η΄, της Ζωής και της Θεοδώρας. Έως το 1056, αρχικά η Ζωή και στη συνέχεια η Θεοδώρα παρείχαν, χάρη στην καταγωγή τους από τη Μακεδονική δυναστεία, τη νομιμότητα σε όλους τους αυτοκράτορες μέσω γάμου ή υιοθεσίας. Η Ζωή παντρεύτηκε αρχικά τον Ρωμανό Γ΄ και για δεύτερη φορά στις 11 Απριλίου 1034 τον Μιχαήλ Δ΄ Παφλαγόνα (1034-1041), ο οποίος μαζί με τον μεγαλύτερο αδελφό του, τον Ιωάννη Ορφανοτρόφο, στραγγάλισε το Ρωμανό Αργυρό στο λουτρό των ανακτόρων.

Οι αυτοκράτορες Μιχαήλ Δ΄ (1034-1041) και Μιχαήλ Ε΄ (1041-1042) και οι αυτοκράτειρες Ζωή και Θεοδώρα: Σε αντίθεση προς τον πλούσιο αριστοκράτη Ρωμανό Αργυρό, ο οποίος ήδη από την αρχή της βασιλείας του είχε καταργήσει το αλληλέγγυον, που δυσαρεστούσε τους Βυζαντινούς λαϊκούς και εκκλησιαστικούς γαιοκτήμονες, ο Μιχαήλ Δ΄ Παφλαγόνας καταγόταν από τα μεσαία στρώματα. Ο Μιχαήλ Δ΄, σύμφωνα με την εκτίμηση των βυζαντινών ιστορικών, υπήρξε καλός ηγεμόνας και έντιμος άνθρωπος, αλλά βρισκόταν υπό την αρνητική επιρροή των αδελφών του. Η ασθένεια του Μιχαήλ Δ΄ (επιληψία) και η ενδοοικογενειακή διχόνοια που ξέσπασε προκάλεσε την κατάρρευση της οικογένειας των Παφλαγόνων, μετά τη σύντομη διακυβέρνηση του. Η αυτοκράτειρα Ζωή υιοθέτησε τον Μιχαήλ Ε΄ Καλαφάτη (γιο της αδελφής του Μιχαήλ Δ΄), ωστόσο αυτός διέταξε την εκδίωξή της από την Κωνσταντινούπολη, γεγονός που οδήγησε τον Απρίλιο του 1042 σε εξέγερση του λαού της Κωνσταντινούπολης εναντίον του. Κατόπιν τούτου, η αδελφή της Ζωής, η Θεοδώρα, επανήλθε από το μοναστήρι και στέφθηκε αυτοκράτειρα. Μετά την επιστροφή και της Ζωής, οι δύο αδελφές κυβέρνησαν μαζί τους επόμενους τέσσερις μήνες, ωσότου η Ζωή έκανε τρίτο γάμο με τον Κωνσταντίνο Μονομάχο, ο οποίος στέφθηκε αυτοκράτορας (1042-1055).

Κωνσταντίνος Θ΄ Μονομάχος (1042-1055): Όπως και τους προκατόχους του, έτσι και τον Κωνσταντίνο Μονομάχο τον κάλυπτε η νομιμότητα της βασιλείας της Ζωής, ακόμα και μετά το θάνατό της το 1050. Ωστόσο, η Ζωή, αμέσως μετά τη στέψη του Μονομάχου, εκτοπίστηκε πλήρως και αντικαταστάθηκε από τις ερωμένες του αυτοκράτορα, ιδιαίτερα από τη φημισμένη Σκλήραινα, για την οποία χτίστηκε ανάκτορο κοντά στο Μεγάλο Παλάτι.

Θεοδώρα (1055-1056): Το τέλος της δυναστείας/ Μετά το θάνατο του Μονομάχου ανέλαβε το θρόνο η αυτοκράτειρα Θεοδώρα (1055-1056), καθώς ο αυτοκράτορας δεν είχε αποκτήσει διάδοχο. Κυβερνώντας με τη βοήθεια ενός μικρού κύκλου στενών συνεργατών, η σύντομη ανεξάρτητη βασιλεία της Θεοδώρας αποτέλεσε το τέλος μιας ολόκληρης εποχής και τον προάγγελο μιας νέας. Με το θάνατο της Θεοδώρας, το 1056, χάθηκε και η τελευταία εκπρόσωπος της οικογένειας του Βασιλείου του Μακεδόνα, της πιο μακροχρόνιας δυναστείας που γνώρισε μέχρι τότε η βυζαντινή ιστορία.

[Vlada Stankovic, «Μακεδονική δυναστεία (867-1056)», 2008, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Κωνσταντινούπολη/ URL: <http://www.ehw.gr/l.aspx?id=10927> ]

Ας παρατηρήσουμε τώρα και ένα ψηφιδωτό του 11ου αιώνα, το οποίο βρίσκεται στην Αγία Σοφία Κωνσταντινούπολης και συνδέεται με πολύ σημαντικά πρόσωπα που ήδη σχολιάσαμε.

- Τι απεικονίζει η παράσταση;

- Πόσα και ποια πρόσωπα παριστάνονται; Πώς τα αναγνωρίζουμε και ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους; Ποιος είναι ο ρόλος των επιγραφών;

- Υπάρχει κάποιο στοιχείο που σας κάνει ιδιαίτερη εντύπωση;

- Ποιον ρόλο παίζει ένα τέτοιο ψηφιδωτό μέσα στην Αγία Σοφία; Ποιο “μήνυμα” νομίζετε ότι μεταδίδει στον θεατή;