Αρχαία ιστορία Α΄ Γυμνασίου: μελετώντας τη γεωμετρική κεραμεική

    Κατά τη διάρκεια της σχολικής χρονιάς που μας πέρασε, στο μάθημα της Αρχαίας Ιστορίας της Α΄ Γυμνασίου και στο κεφάλαιο "Η πολιτιστική αναγέννηση", είχαμε την ευκαιρία να ασχοληθούμε με τη γεωμετρική κεραμεική. Οι μαθήτριες και οι μαθητές του Α6 έδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το συγκεκριμένο θέμα, παρακολούθησαν με προσοχή -μέσα από το σχετικό φωτογραφικό υλικό- τα στάδια εξέλιξης στη διακόσμηση των γεωμετρικών αγγείων και κατανόησαν, εκτός των άλλων, τη σημασία της αξιοποίησής της στη χρονολόγηση των αγγείων. Ταυτόχρονα, ήρθαν σε επαφή με βασικά στοιχεία ορολογίας που επιτρέπουν την ακριβή και σαφή περιγραφή των αγγείων, καθώς σχολιάστηκαν ποικίλα σχήματα αγγείων, αλλά και τα βασικά μέρη τους. Με αυτά τα δεδομένα και κατά την ολοκλήρωση της ενότητας, οι μαθητές ανέλαβαν μια σχετική εργασία.

Περιγραφή άσκησης:

Ο καθένας πήρε μία φωτογραφία γεωμετρικού αγγείου και ανέλαβε, σε μια πρώτη φάση ατομικά, να ασχοληθεί με τη μελέτη του. Συνολικά, δόθηκαν φωτογραφίες πέντε διαφορετικών αγγείων, τις οποίες οι μαθητές είχαν τη δυνατότητα να παρατηρήσουν και με μεγαλύτερη λεπτομέρεια, αν το επιθυμούσαν, στην ιστοσελίδα του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου (επιλέγοντας το αγγείο που τους αφορούσε): http://www.namuseum.gr/collections/vases/geom-gr.html 

Η ατομική μελέτη πραγματοποιήθηκε με βάση το πολύ απλό φύλλο εργασίας:

Γεωμετρική τέχνη: αγγειογραφία

- Παρατηρήστε προσεκτικά το αγγείο και τη διακόσμησή του και διαβάστε τη σχετική λεζάντα.

- Περιγράψτε το σχήμα του αγγείου.

- Περιγράψτε τη διακόσμηση του αγγείου (με όσες περισσότερες λεπτομέρειες μπορείτε).

- Με τη βοήθεια όσων έχουμε μάθει για την εξέλιξη της γεωμετρικής κεραμεικής, προσπαθήστε να δικαιολογήσετε τη χρονολόγηση του αγγείου.

Στην επόμενη φάση (στην τάξη), οι μαθητές συγκρότησαν ομάδες, με κριτήριο το αγγείο που είχαν μελετήσει, και κλήθηκαν να φτιάξουν ένα τελικό συνθετικό κείμενο, συζητώντας και συνδυάζοντας τα στοιχεία της δουλειάς που είχαν ήδη κάνει, καταβάλλοντας ιδιαίτερη προσπάθεια, όπως φάνηκε στα κείμενά τους, να αξιοποιήσουν κατάλληλα τη σχετική ορολογία. Κάθε ομάδα παρουσίασε στην τάξη το αποτέλεσμα της συνεργασίας των μελών της.

Αυτά, λοιπόν, είναι τα αγγεία που μελετήθηκαν και τα συμπεράσματα των μαθητών του Α6:

(Πηγή: http://www.namuseum.gr/collections/vases/geom/geometrical02-gr.html)

Σχήμα:

Το αγγείο είναι κλειστό και, συγκεκριμένα, ένας αμφορέας. Πρόκειται για ένα αγγείο που το χρησιμοποιούσαν για την αποθήκευση υγρών. Στο συγκεκριμένο αγγείο, παρατηρούμε ότι ο λαιμός του είναι λεπτός και σχετικά μακρύς. Έπειτα, στους ώμους, το μεγάλο κυκλικό του σώμα αρχίζει να ανοίγει, μέχρι τις διπλές λαβές του. Κάτω από αυτές αρχίζει να “κλείνει”, μέχρι που καταλήγει στη μικρή στενή βάση του.

Διακόσμηση:

Ο αμφορέας είναι ολόκληρος μαύρος, αλλά οι λεπτομέρειές του είναι ανοιχτό καφέ προς το πορτοκαλί. Τα διάφορα γεωμετρικά σχέδια της διακόσμησης δεν καλύπτουν όλη την επιφάνειά του. Στο πάνω μέρος του αγγείου, το χείλος δεν είναι διακοσμημένο, όπως και η βάση στο τελείωμα του αγγείου. Στο λαιμό συναντάμε την πρώτη ζώνη σχημάτων, η οποία αποτελείται από οριζόντιες παράλληλες γραμμές, μαιάνδρους και τρίγωνα. Το κεντρικό σχήμα είναι οι μαίανδροι, οι οποίοι περικλείονται στο πάνω μέρος, αρχικά, από τρεις παράλληλες οριζόντιες γραμμές και, έπειτα, από μια παράσταση τριγώνων και ρόμβων, σαν πλεξούδα. Κάτω από τους μαιάνδρους συναντάμε πάλι τις τρεις ευθείες και, έπειτα, μια άλλη παράσταση μικρών τριγώνων, που μοιάζουν με αγκάθια. Στους ώμους του αγγείου παρατηρούμε πάλι τις τρεις γραμμές. Το σώμα διακοσμείται με τη μεγαλύτερη σε πλάτος παράσταση σχημάτων, διατηρώντας στην αρχή και το τέλος τις ίδιες παραστάσεις με το λαιμό, στην αρχή τις τρεις ευθείες και μετά την “πλεξούδα” ή τα “αγκάθια”. Στο ύψος των λαβών βρίσκεται μια παράσταση από κάθετους μαιάνδρους και δυο-τρεις παράλληλες γραμμές, εναλλάξ με ομόκεντρους κύκλους μέσα σε τετράγωνα. Στις γωνίες των τετραγώνων παρατηρούμε μικρές τελείες. Στο κέντρο του κυκλικού σχήματος συναντάμε σταυρούς. Επίσης, υπάρχουν τρίγωνα, ρόμβοι και οριζόντιες γραμμές κάτω από τους ομόκεντρους κύκλους. Λίγο πριν από τη βάση συναντάμε πάλι τις τρεις ευθείες. Η διακόσμηση του αμφορέα είναι γεωμετρική, με δύσκολα, περίτεχνα σχήματα.
Χρονολόγηση:

Στο συγκεκριμένο αμφορέα μπορούμε να δικαιολογήσουμε τη χρονολόγησή του στο 850-800 π.Χ., δηλαδή στη μέση γεωμετρική εποχή. Το τοποθετούμε σε αυτήν τη χρονολογική περίοδο, γιατί κατά τη διάρκειά της η επιφάνεια των αγγείων χωρίζεται σε διακοσμητικές ζώνες, με κυρίαρχα στοιχεία τις παράλληλες γραμμές και πολλά γεωμετρικά σχήματα, όπως τρίγωνα, ρόμβοι και ομόκεντροι κύκλοι, που είναι σχεδιασμένα με γεωμετρικά όργανα. Στο αγγείο αυτό, λοιπόν, δεν παρατηρούμε μορφές ανθρώπων ή ζώων και τα γεωμετρικά μοτίβα δεν κυριαρχούν σε όλη την επιφάνειά του. Με βάση όλα τα παραπάνω, το τοποθετούμε στη μέση γεωμετρική εποχή.

(Ερμιόνη Τζεβελεκίδη, Σταυρίνα Φάνη, Τζωρτζίνα Ψύχα, Μυρσίνη Τζομπανάκη, Χρήστος Τσιγαρίδας)

(Πηγή: http://www.namuseum.gr/collections/vases/geom/geometrical05-gr.html)

Σχήμα:

Το αγγείο είναι μια πυξίδα με επίπεδη βάση. Το σώμα της είναι πλατύ, κυκλικό και ρηχό. Το πλατύ στόμιο του αγγείου κλείνει με πώμα. Η λαβή του πώματος έχει τη μορφή τεσσάρων αλόγων και προεξέχει. Από το σχήμα του αγγείου καταλαβαίνουμε ότι το αγγείο αυτό προοριζόταν για φύλαξη/αποθήκευση. Γενικά, οι πυξίδες δεν προορίζονταν για πρακτική χρήση, αλλά για φύλαξη καλλυντικών και κοσμημάτων.

Διακόσμηση:

Η πυξίδα αυτή αποτελείται από δύο μέρη, το σώμα και το πώμα, το οποίο έχει τέσσερα άλογα ως λαβή. Είναι στο σύνολό της διακοσμημένη με γεωμετρικά μοτίβα.

Στη βάση παρατηρούμε δύο οριζόντιες στο σκεύος παράλληλες γραμμές. Ανάμεσά τους περνά μια τεθλασμένη γραμμή, με τελείες στις γωνίες που σχηματίζει. Προχωρώντας προς τα πάνω, συναντάμε ένα μοτίβο: ένα πουλί, μάλλον κύκνος, έπειτα ένα σχέδιο παρόμοιο με σκακιέρα, ένας ρόμβος με εσωτερικό σαν σκακιέρα και ένας αγκυλωτός σταυρός συνθέτουν το μοτίβο. Κάθε σχέδιο χωρίζεται από το άλλο με 6 γραμμές, που χωρίζονται στη μέση (3 και 3) από ένα σχέδιο που μοιάζει με δίχτυ. Ακολουθεί το ίδιο σχέδιο με τις γραμμές, όπως και στη βάση.

Καθώς προχωράμε προς τα πάνω, στο πώμα και, συγκεκριμένα, στη βάση με τα άλογα, συναντάμε και ένα ακόμα, οριζόντιο στο σκεύος, μοτίβο: τρεις παράλληλες ευθείες γραμμές και μία τεθλασμένη. Αυτό συνεχίζεται μέχρι τη βάση της λαβής με τα τέσσερα ομοιόμορφα άλογα, το ένα δίπλα στο άλλο. Η βάση πάνω στην οποία στηρίζονται είναι μαύρη, όπως και τα πόδια των αλόγων. Το στήθος των αλόγων διακοσμείται με 3 γραμμές, έπειτα τρεις ομόκεντρους κύκλους και πάλι 3 γραμμές. Ο λαιμός τους είναι μαύρος και το πρόσωπο λευκό-μπεζ.
Χρονολόγηση:

Η πυξίδα χρονολογείται στην υστερογεωμετρική εποχή. Σύμφωνα με όσα έχουμε μάθει, προς το τέλος της γεωμετρικής εποχής, εμφανίζονται σε αγγεία σειρές ομοιόμορφων ζώων σε συνδυασμό με γεωμετρικά σχέδια. Η συγκεκριμένη πυξίδα διαθέτει όλα αυτά τα στοιχεία. Στο πώμα βρίσκονται τέσσερα ομοιόμορφα άλογα ως λαβή και στο σώμα συναντάμε μοτίβα που περιλαμβάνουν γεωμετρικά σχέδια και πουλιά.

Από τη διακόσμηση, κυρίως, αλλά και από την ιδέα να τοποθετηθούν άλογα ως λαβή, καταλαβαίνουμε πως η πυξίδα αυτή είναι πιο εξελιγμένη και γι' αυτό μπορούμε να την χαρακτηρίσουμε αγγείο υστερογεωμετρικής εποχής.

(Κλεοπάτρα Τράικου, Εύη Χαβιάρη, Γιάννης Τράικος, Γιάννης Φέρτης, Ειρήνη Ταφανίδου, Μαριπέννη Τερζή, Κωνσταντίνος Φλωρόπουλος)

(Πηγή: http://www.namuseum.gr/collections/vases/geom/geometrical01-gr.html)

Σχήμα:

Το αγγείο αυτό είναι μια οινοχόη. Πρόκειται για ένα κλειστό αγγείο με χοντρή λαβή και τριφυλλόσχημο χείλος, γι' αυτό η οινοχόη χαρακτηρίζεται τριφυλλόστομη. Αποτελείται από έναν κυλινδρικό λαιμό και μια μεγάλη στρογγυλή κοιλία. Η βάση του είναι μικρή.
Διακόσμηση:

Τα χρώματα που κυριαρχούν σε αυτό το αγγείο είναι το κίτρινο και το μαύρο. Το χείλος του είναι μαύρο, χωρίς σχέδια, όπως ακριβώς και η λαβή. Στον κυλινδρικό λαιμό παρατηρούμε γεωμετρικά σχήματα, όπως σκουρόχρωμες ή ανοιχτόχρωμες, οριζόντιες ή κυματιστές γραμμές. Στο πάνω μέρος της κοιλίας διακρίνουμε γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου. Ακριβώς από κάτω διακρίνουμε ένα μοτίβο από συνεχόμενα “Λάμδα”, που θα μπορούσαν να συμβολίζουν κορυφές βουνών. Τέλος, η υπόλοιπη κοιλία διακοσμείται με σκουρόχρωμες οριζόντιες γραμμές.
Χρονολόγηση:

Η συγκεκριμένη οινοχόη βρέθηκε στην Αθήνα και χρονολογείται γύρω στο 750-725 π.Χ., δηλαδή στην υστερογεωμετρική περίδο. Αυτό αποδεικνύεται από το γεγονός ότι διακρίνουμε πάνω της σχεδιασμένα μερικά φωνήεντα και σύμφωνα του ελληνικού αλφαβήτου, που αναπτύχθηκε εκείνη την εποχή, το δεύτερο μισό του 8ου αιώνα π.Χ. Ακόμα, η διακόσμηση καταλαμβάνει σχεδόν ολόκληρο το αγγείο και είναι αρκετά σύνθετη σε σχέση με παλαιότερα αγγεία.

     

(Κωνσταντίνα Τερζόγλου, Βασίλης Τρίγκας, Μαρία Τσιαπή, Εμμανουέλα Φιλίππι, Ελπίδα Χαρισιάδη)

(Πηγή: http://www.namuseum.gr/collections/vases/geom/geometrical03-gr.html)

Σχήμα:

Το αγγείο που βλέπουμε είναι ένας αμφορέας του Ζωγράφου του Διπύλου. Ο αμφορέας είναι κλειστός, καθώς έχει λεπτό και μακρύ λαιμό που εξέχει το χείλος. Το σχήμα του πλαταίνει στον ώμο μέχρι τις λαβές του και στην κοιλία ξαναπαίρνει ένα πάχος μέτριο μέχρι τη βάση, ώστε να στηρίζεται καλά.

Διακόσμηση:

Ο αμφορέας έχει μονόχρωμη μαύρη βάση, η κοιλιά του είναι στολισμένη με διάφορα και πολύπλοκα σχήματα, κυρίως μαιάνδρους και γραμμές. Στο κέντρο της κοιλιάς του αγγείου παρατηρούμε μια σκηνή πρόθεσης νεκρού. Συγκεκριμένα, στο κέντρο της σκηνής βρίσκεται μια γυναίκα ξαπλωμένη στο νεκρικό κρεβάτι. Γύρω της υπάρχουν άλλες γυναίκες και, από τη στάση τους, καταλαβαίνουμε ότι θρηνούν. Γενικά, ολόκληρο το αγγείο είναι διακοσμημένο και τα γεωμετρικά σχήματα σχηματίζουν ένα πυκνό δίχτυ.
Χρονολόγηση:

Σύμφωνα με όσα έχουμε μάθει, το αγγείο καταλαβαίνουμε ότι ανήκει στην υστερογεωμετρική περίοδο (760-700 π.Χ.). Καταλήγουμε σε αυτό το συμπέρασμα, επειδή:

α. Τα διακοσμητικά σχέδια καλύπτουν όλη την επιφάνεια του αγγείου και σχηματίζουν ένα πυκνό δίχτυ.

β. Στο αγγείο υπάρχει μια εικονιστική παράσταση, με θέμα την πρόθεση ενός νεκρού, όπως στα νεότερα γεωμετρικά αγγεία.

γ. Το αγγείο είναι μεγάλο σε ύψος και σε όγκο και θα μπορούσε να χρησιμεύει ως σήμα τάφου. Όπως γνωρίζουμε, τέτοιου είδους αγγεία κατασκευάζονταν κατά την υστερογεωμετρική περίοδο.

(Κατερίνα Τσαπραΐλη, Νεκτάριος Ταφανίδης, Ιάσονας Τσουρέλης, Σωτήρης Τζοβάρας, Φώτης Τραχανάς)

(Πηγή: http://www.namuseum.gr/collections/vases/geom/geometrical04-gr.html)

Σχήμα:

Το αγγείο είναι ανοιχτό, δηλαδή δεν έχει λαιμό και το χείλος του είναι πολύ πλατύ. Συνεχίζει με μια μεγάλη κοιλία ή αλλιώς σώμα, που στις άκρες έχει δύο λαβές. Έχει και ένα ψηλό πόδι, που σιγά σιγά, καθώς προχωράμε προς τα κάτω, φαρδαίνει. Η βάση του είναι αρκετά μεγάλη. Το αγγείο αυτό είναι γνωστό ως κρατήρας.

Διακόσμηση:

Στο χείλος του αγγείου είναι σχεδιασμένοι μαίανδροι σε οριζόντια διάταξη. Στη ζώνη ανάμεσα στις δύο λαβές υπάρχει η σκηνή της εκφοράς ενός νεκρού. Εκεί βλέπουμε δύο άλογα να σέρνουν το νεκρικό κρεβάτι και ανθρώπους να θρηνούν τον νεκρό στο πλαίσιο μια τελετής. Ακολουθούν τρεις σειρές από γραμμές και η διακόσμηση συνεχίζεται με μια ζώνη στην οποία άλογα κουβαλούν άρματα με οπλίτες. Το υπόλοιπο του σώματος του αγγείου διακοσμούν γραμμές που διακόπτονται από μια μαύρη επιφάνεια και συνεχίζουν. Στο πόδι του αγγείου διακρίνονται σύνολα παράλληλων γραμμών που περιβάλλουν μια ζώνη μαιάνδρων στο κέντρο.

Χρονολόγηση:

Το αγγείο υπολογίζεται πως φτιάχτηκε γύρω στο 750-735 π.Χ., δηλαδή στην εποχή που ονομάζεται ώριμη γεωμετρική ή υστερογεωμετρική. Κατά την περίοδο αυτή, οι ζωγράφοι, εκτός του ότι ανέπτυξαν τα γεωμετρικά σχέδια, άρχισαν να σχεδιάζουν πάνω στα αγγεία μορφές ζώων και σκηνές που είναι σχετικές με το θάνατο.

(Αλεξάνδρα Ψαρρού, Κατερίνα Τουμπακάρη, Δέσποινα Χριστοδούλου, Χριστίνα Τζαβέλλα, Γιάννης Τριανταφύλλου)