Ιστορία Β΄ Γυμνασίου: Μια πρόταση για τη διδασκαλία της ενότητας "Οι εξελίξεις στην οικονομία και την κοινωνία (8oς-11ος αιώνας)"

Β΄ Γυμνασίου/ Μεσαιωνική και νεότερη ιστορία

Οι εξελίξεις στην οικονομία και την κοινωνία (8oς-11ος αιώνας)

Ύστερα από κάποιες βασικές διευκρινίσεις (που μας τοποθετούν στον τόπο και τον χρόνο) και τον σχολιασμό του τίτλου της ενότητας, διαβάζουμε προσεκτικά (ή παρατηρούμε, αν πρόκειται για εικόνα) τις πηγές που ακολουθούν. Αυτές θα μας αποκαλύψουν βασικές πτυχές της οικονομίας και κοινωνίας κατά την περίοδο που εξετάζουμε. Καταγράφουμε και συζητάμε τις βασικές πληροφορίες που αντλούμε και τις παρατηρήσεις μας. Ο στόχος είναι να διαμορφώσουμε την πυραμίδα της βυζαντινής κοινωνίας, με όσες περισσότερες λεπτομέρειες μπορούμε.

α. Ο αυτοκράτορας: Αξιοποιούμε την εργασία μας για την προσωπογραφία του Βασιλείου Β΄ από το Ψαλτήρι της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης.

Βασίλειος Β΄, Μικρογραφία από το Ψαλτήρι της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης

Βασικό συμπέρασμα: _______________________________________________________________

_________________________________________________________________________________

β. Η αριστοκρατία: Η αριστοκρατία ήταν χωρισμένη σε δύο βασικές μερίδες, ανάλογα με το αν ασκούσε στρατιωτικά ή πολιτικά καθήκοντα. Η στρατιωτική αριστοκρατία αντλούσε τη δύναμή της από την κατοχή γης και προερχόταν κυρίως από τις παραμεθόριες επαρχίες: την Καππαδοκία, την Αρμενία και τη Συρία στην Ανατολή, τη Βουλγαρία και τη Μακεδονία στα βορειοδυτικά σύνορα. Τα μέλη αυτής της αριστοκρατίας, ακόμα κι όταν μετοίκιζαν στην Κωνσταντινούπολη κι ενσωματώνονταν στην αυτοκρατορική ιεραρχία, διατηρούσαν δεσμούς με τις ιδιαίτερες πατρίδες τους. Εκεί διέθεταν οίκους ή προάστεια, ή ακόμη και ανάκτορα και μικρά οχυρά, όπου μπορούσαν να αποσυρθούν, αν έχαναν την εύνοια του αυτοκράτορα. Δεν είναι τυχαίο ότι η στρατιωτική αριστοκρατία του 10ου-11ου αιώνα δανειζόταν συχνά το οικογενειακό της όνομα από τον τόπο όπου βρίσκονταν τα κτήματά της: Βοτανειάτες (Βότανη), Δοκειανοί (Δόκεια), Δαλασσηνοί (Δάλασσα).

Η πολιτική αριστοκρατία περιλάμβανε κυρίως τις αριστοκρατικές οικογένειες που βρίκονταν στην υπηρεσία του αυτοκράτορα, δικαστές, φοροεισπράκτορες, επικεφαλής των γραμματειών, οι οποίοι κατείχαν τα σχετικά αξιώματα από γενιά σε γενιά. Στην πολιτική αριστοκρατία συγκαταλέγονταν και ορισμένοι ιδιαίτερα μορφωμένοι πολίτες, νομικοί, ρήτορες και θεολόγοι. Από αυτό κυρίως το στρώμα προερχόταν ο ανώτερος κλήρος, οι επίσκοποι των επαρχιών και οι διάκονοι της Αγίας Σοφίας, που πλαισίωναν τον πατριάρχη. (A. P. Kazhdan / Ann Wharton Epstein, «Αλλαγές στον βυζαντινό πολιτισμό κατά τον 11ο και 12ο αιώνα», ΜΙΕΤ, Αθήνα 1997, σ. 107-108, 110-111)

Βασικές πληροφορίες-παρατηρήσεις: ___________________________________________________

_________________________________________________________________________________

- Δείτε συμπληρωματικά και αυτό:

Επέκταση οικογενειακών επωνύμων και συγκρότηση της βυζαντινής αριστοκρατίας (8ος -11ος αι.)

Χρόνος εμφάνισης επωνύμων Αριθμός επωνύμων Ποσοστό % 8ος αι. 6 4% 9ος αι. 16-17 10% 900-976 25 16% 976-1025 45-50 30% 1025-1100 60 40% σύνολο 147-153 100%

Η αριστοκρατική οικογένεια των Φωκάδων - Τοιχογραφία από το Cavusin της Καππαδοκίας

γ. Ένα παράδειγμα μικρασιάτη μεγαλογαιοκτήμονα:

Ο Φιλάρετος, γιος του Γεωργίου από την Παφλαγονία] συγκαταλεγόταν στους ευγενείς του Πόντου και της Γαλατίας. Ήταν ζάπλουτος και κατείχε πολλά κοπάδια: εξακόσια βόδια, εκατό ζευγάρια βοδιών για όργωμα, οχτακόσια άλογα που έβοσκαν στα λιβάδια του, ογδόντα άλογα και μουλάρια που χρησίμευαν για μεταφορές, δώδεκα χιλιάδες πρόβατα. Ήταν επίσης ιδιοκτήτης σαράντα οκτώ εκτεταμένων αγροκτημάτων (προάστεια) που είχαν καθορισμένα όρια, ήταν ωραία και πολύ μεγάλης αξίας, καθώς από τα υψώματα που βρίσκονταν απέναντι από αυτά ανέβλυζε κάθε φορά μια πηγή που μπορούσε να αρδεύσει βαθιά τα χωράφια που χρειάζονταν πότισμα διέθετε, επίσης, πολλούς υπηρέτες και πάρα πολλά πλούτη.

(Βίος αγίου Φιλαρέτου του Ελεήμονος (τέλη 8ου αι.), έκδ.
Μ.-Η. Fourmy - M. Leroy, Byzantion 9 (1934), σ. 113-115)

Συμπεράσματα: ____________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________

δ. Για τον τρόπο ζωής της αριστοκρατίας (ένα γεύμα σε βυζαντινό αρχοντικό):

Τις περιόδους νηστείας για θρησκευτικούς λόγους τις τηρούσαν με ευλάβεια. Τον υπόλοιπο χρόνο το γεύμα και το δείπνο σ’ ένα ευκατάστατο σπίτι ήταν τελετή με τρεις φάσεις: Πρώτα σέρβιραν ορεκτικά. Συνέχιζαν με ψάρι, που συνοδευόταν συχνά με σάλτσα που λεγόταν γάρος. Κάποια μορφή ψητού κρέατος προβλεπόταν για ποικιλία. Τέλος πρόσφεραν κάποιο γλυκό. Ήταν τόσο μεγάλη η ποικιλία τροφών, ώστε υπήρχε περιθώριο εκλογής για όλα τα γούστα… Γουρουνόπουλο και χοιρομέρι ήταν αγαπητός μεζές στο Βυζάντιο, όπως και σήμερα στην Ελλάδα. Τα πουλερικά συνηθίζονταν βραστά, ψητά ή και στη σχάρα: παπιά και ψάρια καταναλώνονταν πολύ. Συνηθίζονταν επίσης οι σούπες… Πατσάδες πλούτιζαν πολλές φορές το μενού, καθώς και σαλάτες σε μεγάλη ποικιλία. Συμπαθούσαν πολύ το τυρί, όπως και τα φρούτα νωπά ή κομπόστα… Το λάδι το χρησιμοποιούσαν για το μαγείρεμα και έπιναν αρκετό κρασί – το πιο πολύ από τη Χίο. Μια παράσταση σε μωσαϊκό που βρέθηκε στην Αντιόχεια, δίνει τις λεπτομέρειες ενός γεύματος. Είχε αγκινάρες, άσπρη σάλτσα, μπριζόλες χοιρινές, ψάρι, χοιρινό, παπιά, φρούτα, κρασί, καλοβρασμένα αυγά, που τα σέρβιραν σε ωραίες από μπλε σμάλτο αυγοθήκες και τα έτρωγαν με μικρά κουτάλια με μακριά λαβή.

(Ταμάρα Ράις, «Ο δημόσιος και ιδιωτικός βίος των Βυζαντινών», μτφρ. Φ. Βώρος, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα, σ. 225-226)

- Παρατηρήστε και αυτή τη μικρογραφία χειρογράφου του 14ου αιώνα (Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη):
http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGYM-B107/371/2479,9508/

Συμπεράσματα: _______________________________________________________ _________________________________________________________________________________

ε. Από την άλλη πλευρά...τα βάσανα ενός φτωχού γεωργού, όπως αποτυπώνονται σε βυζαντινό κείμενο του 9ου αιώνα:

Κάποιου φτωχού γεωργού το βόδι έπεσε και ψόφησε ξαφνικά την ώρα που όργωνε το χωράφι του. Ο φτωχός δεν μπορούσε πια να βαστάξει τις συμφορές κι απ’ τον καϋμό τον πήραν τα κλάματα. Άρχισε να χτυπιέται και να θρηνολογεί λέγοντας τα παράπονά του στον Θεό.
«Κύριε, τίποτ’ άλλο βιος ποτέ μου δεν είχα παρά αυτό μονάχα το ζευγάρι και μου το στέρησες κι αυτό. Τώρα από πού θα θρέψω τη γυναίκα μου και τα εννιά παιδάκια μου; Πώς θα πληρώσω τους φόρους στο βασιλιά; Τα δάνεια ποιος θα μου τα ξεπληρώσει; Εσύ, Κύριέ μου, το ξέρεις βέβαια, και πολύ καλά μάλιστα, πως και αυτό το βόδι που τώρα ψόφησε τόχα χρεωμένο. Τι να κάνω πια δεν ξέρω. Θα παρατήσω το σπίτι μου και θα το σκάσω σε χώρα μακρινή, πριν το μάθουν οι δανειστές μου και πέσουν σαν τα κοράκια πάνω μου και τ’ άγρια θεριά». (ελεύθερη απόδοση από τον Βίο Φιλαρέτου: Ι. Καραγιαννόπουλος, «Η Βυζαντινή ιστορία από τας πηγάς», Θεσ/νίκη 1974)

- Και ακόμα μία μικρογραφία χειρογράφου (Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη):
http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGL-B131/756/4971,22650/

Συμπεράσματα: ___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

στ. Σε ποιες άλλες οικονομικές δραστηριότητες στηριζόταν η βυζαντινή οικονομία; Πώς γίνονταν οι συναλλαγές; Δύο ακόμα πηγές θα μας δώσουν σημαντικές πληροφορίες.

Συρρέουν (στη Θεσσαλονίκη) όχι μόνο όλοι οι αυτόχθονες και ο ντόπιος πληθυσμός, αλλά κάθε είδους άνθρωποι από παντού… Με λίγα λόγια, οι παραλίες του Ωκεανού στέλνουν προσκυνητές και θεωρούς στον μάρτυρα (τον Άγιο Δημήτριο). Τόσο μεγάλη είναι η δόξα του σε ολόκληρη την Ευρώπη. Εγώ, λοιπόν, καθώς είμαι από την Καππαδοκία και μάλιστα από τα βάθη της και δεν είχα γνώση του πράγματος αλλά το είχα μόνο ακουστά, ήθελα να γίνω επιτόπου θεατής όλου του θεάμοτος… Γι’ αυτό ανέβηκα στο ύψωμα που γειτονεύει με την πανήγυρη, και κάθισα να τα δω όλα με την άνεσή μου. Ήταν λοιπόν ως εξής: Είχαν στηθεί σκηνές των εμπόρων σε δύο παράλληλες γραμμές αντικριστά. Οι γραμμές τραβούσαν μακριά, αφήνοντας ανάμεσά τους να ανοίγεται ένας πλατύς διάδρομος, ώστε να υπάρχει δίοδος για το ορμητικό πλήθος…. Εγκάρσια σε αυτές τις γραμμές είχαν στηθεί άλλες σκηνές και αυτές σε στοίχους, αλλά όχι σε μεγάλο μήκος, κι έτσι έμοιζαν με μικρά πόδια που ξεφυτρώνουν από ένα ερπετό… Αν θες να μάθεις, φιλοπερίεργε φίλε μου, και πως ήταν από κοντά, όπως είδα, όταν αργότερα κατέβηκα από το ύψωμα, υπήρχαν κάθε είδος ρούχα, εν υφάσματι και νήμασι, ανδρών και γυναικών, από τη Βοιωτία και την Πελοπόννησο, και όσα φέρνουν τα εμπορικά καράβια από την Ιταλία στους Έλληνες. Αλλά και η Φοινίκη στέλνει πολλά και η Αίγυπτος, όπως και η Ισπανία και οι Ηράκλειες στήλες, που φτιάχνουν τα ωραιότατα έπιπλα. Αυτά είναι όσα φέρνουν από τις χώρες οι έμποροι. Αλλά και ο Εύξεινος Πόντος στέλνει τα δικά του προς το Βυζάντιο (Κωνσταντινούπολη) και από εκεί πολλά άλογα και πολλά μουλάρια μεταφέρουν τα εμπορεύματα για να στολίσει και αυτός την πανήγυρη.

(Ψευδο-Λουκιανός, εκδ. Οξφόρδης, σ. 436-38, μτφρ.: Δημήτρης Τσουγκαράκης, στο: A. P. Kazhdan / Ann Wharton Epstein, «Αλλαγές στον βυζαντινό πολιτισμό κατά τον 11ο και 12ο αιώνα», ΜΙΕΤ, Αθήνα 1997)

Από το 312, που πρωτοεμφανίζεται, ως τα μέσα του 11ου αι., το βυζαντινό νόμισμα θα μείνει σταθερό και καθαρό. Ο Κοσμάς Ινδικοπλεύστης (6ος αι. ) θα στηρίξει τη θεωρία του για την αιωνιότητα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας στο "ότι με το νόμισμα αυτών (δηλαδή των Βυζαντινών) εμπορεύονται όλα τα έθνη και είναι δεκτό σε κάθε τόπο από το ένα ως το άλλο άκρο της γης και θαυμάζεται από κάθε άνθρωπο και κάθε βασιλική εξουσία. Και τέτοιο νόμισμα δεν υπάρχει σ' άλλο κράτος". (Ε. Αρβελέρ, Αρχαιολογία, 1, (1981),
σ. 39-40)

Συμπεράσματα: ____________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________

- Σχολιάζουμε συμπληρωματικά το σχετικό φωτογραφικό υλικό.

ζ. Σχετικά με τον έλεγχο των οικονομικών δραστηριοτήτων:

Απόσπασμα από το Επαρχικό Βιβλίο (10ος αιώνας)

Αυτοί που πουλούν ψάρια (ιχθυοπράται) να έχουν τα στέκια τους στις λεγόμενες μεγάλες καμάρες της πόλης πουλώντας τα ψάρια που ψάρεψαν. Κάθε μια καμάρα να έχει τον επιστάτη που θα επιβλέπει πώς έγινε η αγορά στη θάλασσα και πως γίνεται η διάθεση (η πώληση) ώστε για κάθε νόμισμα να έχει αυτός κέρδος ένα «μιλιαρίσιον».… Οι επιστάτες των «ιχθυοπρατών» πρέπει κάθε μέρα πρωί πρωί να έ‘ρχονται στον έπαρχο και ν’ αναφέρουν πόση ψαριά (άγρα) είχαν τη νύκτα από ψάρια, για να πουλούν στους κατοίκους της πόλης με βάση τον προσδιορισμό εκείνου. Όσοι έξω από τις διατάξεις αυτές τολμούν να πουλούν, να διώχνονται από το σύστημα δαρμένοι και κουρεμένοι. (Επαρχικόν βιβλίον ΧVII 1-4)

Συμπεράσματα:____________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________

- Πώς διαμορφώθηκε η κοινωνική πυραμίδα; Υπάρχουν σημεία για τα οποία οι πηγές δεν μας έδωσαν πληροφορίες και κενά που πρέπει να συμπληρωθούν;