Ιστορία Β΄ Γυμνασίου: Μια πρόταση για τη διδασκαλία της ενότητας "Οι εξελίξεις στην οικονομία και την κοινωνία (8oς-11ος αιώνας)"

Β΄ Γυμνασίου/ Μεσαιωνική και νεότερη ιστορία

Οι εξελίξεις στην οικονομία και την κοινωνία (8oς-11ος αιώνας)

Ύστερα από κάποιες βασικές διευκρινίσεις (που μας τοποθετούν στον τόπο και τον χρόνο) και τον σχολιασμό του τίτλου της ενότητας, διαβάζουμε προσεκτικά (ή παρατηρούμε, αν πρόκειται για εικόνα) τις πηγές που ακολουθούν. Αυτές θα μας αποκαλύψουν βασικές πτυχές της οικονομίας και κοινωνίας κατά την περίοδο που εξετάζουμε. Καταγράφουμε και συζητάμε τις βασικές πληροφορίες που αντλούμε και τις παρατηρήσεις μας. Ο στόχος είναι να διαμορφώσουμε την πυραμίδα της βυζαντινής κοινωνίας, με όσες περισσότερες λεπτομέρειες μπορούμε.

α. Ο αυτοκράτορας: Αξιοποιούμε την εργασία μας για την προσωπογραφία του Βασιλείου Β΄ από το Ψαλτήρι της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης.

Βασίλειος Β΄, Μικρογραφία από το Ψαλτήρι της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης

Βασικό συμπέρασμα: _______________________________________________________________

_________________________________________________________________________________

β. Η αριστοκρατία: Η αριστοκρατία ήταν χωρισμένη σε δύο βασικές μερίδες, ανάλογα με το αν ασκούσε στρατιωτικά ή πολιτικά καθήκοντα. Η στρατιωτική αριστοκρατία αντλούσε τη δύναμή της από την κατοχή γης και προερχόταν κυρίως από τις παραμεθόριες επαρχίες: την Καππαδοκία, την Αρμενία και τη Συρία στην Ανατολή, τη Βουλγαρία και τη Μακεδονία στα βορειοδυτικά σύνορα. Τα μέλη αυτής της αριστοκρατίας, ακόμα κι όταν μετοίκιζαν στην Κωνσταντινούπολη κι ενσωματώνονταν στην αυτοκρατορική ιεραρχία, διατηρούσαν δεσμούς με τις ιδιαίτερες πατρίδες τους. Εκεί διέθεταν οίκους ή προάστεια, ή ακόμη και ανάκτορα και μικρά οχυρά, όπου μπορούσαν να αποσυρθούν, αν έχαναν την εύνοια του αυτοκράτορα. Δεν είναι τυχαίο ότι η στρατιωτική αριστοκρατία του 10ου-11ου αιώνα δανειζόταν συχνά το οικογενειακό της όνομα από τον τόπο όπου βρίσκονταν τα κτήματά της: Βοτανειάτες (Βότανη), Δοκειανοί (Δόκεια), Δαλασσηνοί (Δάλασσα).

Η πολιτική αριστοκρατία περιλάμβανε κυρίως τις αριστοκρατικές οικογένειες που βρίκονταν στην υπηρεσία του αυτοκράτορα, δικαστές, φοροεισπράκτορες, επικεφαλής των γραμματειών, οι οποίοι κατείχαν τα σχετικά αξιώματα από γενιά σε γενιά. Στην πολιτική αριστοκρατία συγκαταλέγονταν και ορισμένοι ιδιαίτερα μορφωμένοι πολίτες, νομικοί, ρήτορες και θεολόγοι. Από αυτό κυρίως το στρώμα προερχόταν ο ανώτερος κλήρος, οι επίσκοποι των επαρχιών και οι διάκονοι της Αγίας Σοφίας, που πλαισίωναν τον πατριάρχη. (A. P. Kazhdan / Ann Wharton Epstein, «Αλλαγές στον βυζαντινό πολιτισμό κατά τον 11ο και 12ο αιώνα», ΜΙΕΤ, Αθήνα 1997, σ. 107-108, 110-111)

Βασικές πληροφορίες-παρατηρήσεις: ___________________________________________________

_________________________________________________________________________________

- Δείτε συμπληρωματικά και αυτό:

Επέκταση οικογενειακών επωνύμων και συγκρότηση της βυζαντινής αριστοκρατίας (8ος -11ος αι.)

Χρόνος εμφάνισης επωνύμων Αριθμός επωνύμων Ποσοστό % 8ος αι. 6 4% 9ος αι. 16-17 10% 900-976 25 16% 976-1025 45-50 30% 1025-1100 60 40% σύνολο 147-153 100%

Η αριστοκρατική οικογένεια των Φωκάδων - Τοιχογραφία από το Cavusin της Καππαδοκίας

γ. Ένα παράδειγμα μικρασιάτη μεγαλογαιοκτήμονα:

Ο Φιλάρετος, γιος του Γεωργίου από την Παφλαγονία] συγκαταλεγόταν στους ευγενείς του Πόντου και της Γαλατίας. Ήταν ζάπλουτος και κατείχε πολλά κοπάδια: εξακόσια βόδια, εκατό ζευγάρια βοδιών για όργωμα, οχτακόσια άλογα που έβοσκαν στα λιβάδια του, ογδόντα άλογα και μουλάρια που χρησίμευαν για μεταφορές, δώδεκα χιλιάδες πρόβατα. Ήταν επίσης ιδιοκτήτης σαράντα οκτώ εκτεταμένων αγροκτημάτων (προάστεια) που είχαν καθορισμένα όρια, ήταν ωραία και πολύ μεγάλης αξίας, καθώς από τα υψώματα που βρίσκονταν απέναντι από αυτά ανέβλυζε κάθε φορά μια πηγή που μπορούσε να αρδεύσει βαθιά τα χωράφια που χρειάζονταν πότισμα διέθετε, επίσης, πολλούς υπηρέτες και πάρα πολλά πλούτη.

(Βίος αγίου Φιλαρέτου του Ελεήμονος (τέλη 8ου αι.), έκδ.
Μ.-Η. Fourmy - M. Leroy, Byzantion 9 (1934), σ. 113-115)

Συμπεράσματα: ____________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________

δ. Για τον τρόπο ζωής της αριστοκρατίας (ένα γεύμα σε βυζαντινό αρχοντικό):

Τις περιόδους νηστείας για θρησκευτικούς λόγους τις τηρούσαν με ευλάβεια. Τον υπόλοιπο χρόνο το γεύμα και το δείπνο σ’ ένα ευκατάστατο σπίτι ήταν τελετή με τρεις φάσεις: Πρώτα σέρβιραν ορεκτικά. Συνέχιζαν με ψάρι, που συνοδευόταν συχνά με σάλτσα που λεγόταν γάρος. Κάποια μορφή ψητού κρέατος προβλεπόταν για ποικιλία. Τέλος πρόσφεραν κάποιο γλυκό. Ήταν τόσο μεγάλη η ποικιλία τροφών, ώστε υπήρχε περιθώριο εκλογής για όλα τα γούστα… Γουρουνόπουλο και χοιρομέρι ήταν αγαπητός μεζές στο Βυζάντιο, όπως και σήμερα στην Ελλάδα. Τα πουλερικά συνηθίζονταν βραστά, ψητά ή και στη σχάρα: παπιά και ψάρια καταναλώνονταν πολύ. Συνηθίζονταν επίσης οι σούπες… Πατσάδες πλούτιζαν πολλές φορές το μενού, καθώς και σαλάτες σε μεγάλη ποικιλία. Συμπαθούσαν πολύ το τυρί, όπως και τα φρούτα νωπά ή κομπόστα… Το λάδι το χρησιμοποιούσαν για το μαγείρεμα και έπιναν αρκετό κρασί – το πιο πολύ από τη Χίο. Μια παράσταση σε μωσαϊκό που βρέθηκε στην Αντιόχεια, δίνει τις λεπτομέρειες ενός γεύματος. Είχε αγκινάρες, άσπρη σάλτσα, μπριζόλες χοιρινές, ψάρι, χοιρινό, παπιά, φρούτα, κρασί, καλοβρασμένα αυγά, που τα σέρβιραν σε ωραίες από μπλε σμάλτο αυγοθήκες και τα έτρωγαν με μικρά κουτάλια με μακριά λαβή.

(Ταμάρα Ράις, «Ο δημόσιος και ιδιωτικός βίος των Βυζαντινών», μτφρ. Φ. Βώρος, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα, σ. 225-226)

- Παρατηρήστε και αυτή τη μικρογραφία χειρογράφου του 14ου αιώνα (Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη):
http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGYM-B107/371/2479,9508/

Συμπεράσματα: _______________________________________________________ _________________________________________________________________________________

ε. Από την άλλη πλευρά...τα βάσανα ενός φτωχού γεωργού, όπως αποτυπώνονται σε βυζαντινό κείμενο του 9ου αιώνα:

Κάποιου φτωχού γεωργού το βόδι έπεσε και ψόφησε ξαφνικά την ώρα που όργωνε το χωράφι του. Ο φτωχός δεν μπορούσε πια να βαστάξει τις συμφορές κι απ’ τον καϋμό τον πήραν τα κλάματα. Άρχισε να χτυπιέται και να θρηνολογεί λέγοντας τα παράπονά του στον Θεό.
«Κύριε, τίποτ’ άλλο βιος ποτέ μου δεν είχα παρά αυτό μονάχα το ζευγάρι και μου το στέρησες κι αυτό. Τώρα από πού θα θρέψω τη γυναίκα μου και τα εννιά παιδάκια μου; Πώς θα πληρώσω τους φόρους στο βασιλιά; Τα δάνεια ποιος θα μου τα ξεπληρώσει; Εσύ, Κύριέ μου, το ξέρεις βέβαια, και πολύ καλά μάλιστα, πως και αυτό το βόδι που τώρα ψόφησε τόχα χρεωμένο. Τι να κάνω πια δεν ξέρω. Θα παρατήσω το σπίτι μου και θα το σκάσω σε χώρα μακρινή, πριν το μάθουν οι δανειστές μου και πέσουν σαν τα κοράκια πάνω μου και τ’ άγρια θεριά». (ελεύθερη απόδοση από τον Βίο Φιλαρέτου: Ι. Καραγιαννόπουλος, «Η Βυζαντινή ιστορία από τας πηγάς», Θεσ/νίκη 1974)

- Και ακόμα μία μικρογραφία χειρογράφου (Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη):
http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGL-B131/756/4971,22650/

Συμπεράσματα: ___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

στ. Σε ποιες άλλες οικονομικές δραστηριότητες στηριζόταν η βυζαντινή οικονομία; Πώς γίνονταν οι συναλλαγές; Δύο ακόμα πηγές θα μας δώσουν σημαντικές πληροφορίες.

Συρρέουν (στη Θεσσαλονίκη) όχι μόνο όλοι οι αυτόχθονες και ο ντόπιος πληθυσμός, αλλά κάθε είδους άνθρωποι από παντού… Με λίγα λόγια, οι παραλίες του Ωκεανού στέλνουν προσκυνητές και θεωρούς στον μάρτυρα (τον Άγιο Δημήτριο). Τόσο μεγάλη είναι η δόξα του σε ολόκληρη την Ευρώπη. Εγώ, λοιπόν, καθώς είμαι από την Καππαδοκία και μάλιστα από τα βάθη της και δεν είχα γνώση του πράγματος αλλά το είχα μόνο ακουστά, ήθελα να γίνω επιτόπου θεατής όλου του θεάμοτος… Γι’ αυτό ανέβηκα στο ύψωμα που γειτονεύει με την πανήγυρη, και κάθισα να τα δω όλα με την άνεσή μου. Ήταν λοιπόν ως εξής: Είχαν στηθεί σκηνές των εμπόρων σε δύο παράλληλες γραμμές αντικριστά. Οι γραμμές τραβούσαν μακριά, αφήνοντας ανάμεσά τους να ανοίγεται ένας πλατύς διάδρομος, ώστε να υπάρχει δίοδος για το ορμητικό πλήθος…. Εγκάρσια σε αυτές τις γραμμές είχαν στηθεί άλλες σκηνές και αυτές σε στοίχους, αλλά όχι σε μεγάλο μήκος, κι έτσι έμοιζαν με μικρά πόδια που ξεφυτρώνουν από ένα ερπετό… Αν θες να μάθεις, φιλοπερίεργε φίλε μου, και πως ήταν από κοντά, όπως είδα, όταν αργότερα κατέβηκα από το ύψωμα, υπήρχαν κάθε είδος ρούχα, εν υφάσματι και νήμασι, ανδρών και γυναικών, από τη Βοιωτία και την Πελοπόννησο, και όσα φέρνουν τα εμπορικά καράβια από την Ιταλία στους Έλληνες. Αλλά και η Φοινίκη στέλνει πολλά και η Αίγυπτος, όπως και η Ισπανία και οι Ηράκλειες στήλες, που φτιάχνουν τα ωραιότατα έπιπλα. Αυτά είναι όσα φέρνουν από τις χώρες οι έμποροι. Αλλά και ο Εύξεινος Πόντος στέλνει τα δικά του προς το Βυζάντιο (Κωνσταντινούπολη) και από εκεί πολλά άλογα και πολλά μουλάρια μεταφέρουν τα εμπορεύματα για να στολίσει και αυτός την πανήγυρη.

(Ψευδο-Λουκιανός, εκδ. Οξφόρδης, σ. 436-38, μτφρ.: Δημήτρης Τσουγκαράκης, στο: A. P. Kazhdan / Ann Wharton Epstein, «Αλλαγές στον βυζαντινό πολιτισμό κατά τον 11ο και 12ο αιώνα», ΜΙΕΤ, Αθήνα 1997)

Από το 312, που πρωτοεμφανίζεται, ως τα μέσα του 11ου αι., το βυζαντινό νόμισμα θα μείνει σταθερό και καθαρό. Ο Κοσμάς Ινδικοπλεύστης (6ος αι. ) θα στηρίξει τη θεωρία του για την αιωνιότητα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας στο "ότι με το νόμισμα αυτών (δηλαδή των Βυζαντινών) εμπορεύονται όλα τα έθνη και είναι δεκτό σε κάθε τόπο από το ένα ως το άλλο άκρο της γης και θαυμάζεται από κάθε άνθρωπο και κάθε βασιλική εξουσία. Και τέτοιο νόμισμα δεν υπάρχει σ' άλλο κράτος". (Ε. Αρβελέρ, Αρχαιολογία, 1, (1981),
σ. 39-40)

Συμπεράσματα: ____________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________

- Σχολιάζουμε συμπληρωματικά το σχετικό φωτογραφικό υλικό.

ζ. Σχετικά με τον έλεγχο των οικονομικών δραστηριοτήτων:

Απόσπασμα από το Επαρχικό Βιβλίο (10ος αιώνας)

Αυτοί που πουλούν ψάρια (ιχθυοπράται) να έχουν τα στέκια τους στις λεγόμενες μεγάλες καμάρες της πόλης πουλώντας τα ψάρια που ψάρεψαν. Κάθε μια καμάρα να έχει τον επιστάτη που θα επιβλέπει πώς έγινε η αγορά στη θάλασσα και πως γίνεται η διάθεση (η πώληση) ώστε για κάθε νόμισμα να έχει αυτός κέρδος ένα «μιλιαρίσιον».… Οι επιστάτες των «ιχθυοπρατών» πρέπει κάθε μέρα πρωί πρωί να έ‘ρχονται στον έπαρχο και ν’ αναφέρουν πόση ψαριά (άγρα) είχαν τη νύκτα από ψάρια, για να πουλούν στους κατοίκους της πόλης με βάση τον προσδιορισμό εκείνου. Όσοι έξω από τις διατάξεις αυτές τολμούν να πουλούν, να διώχνονται από το σύστημα δαρμένοι και κουρεμένοι. (Επαρχικόν βιβλίον ΧVII 1-4)

Συμπεράσματα:____________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________

- Πώς διαμορφώθηκε η κοινωνική πυραμίδα; Υπάρχουν σημεία για τα οποία οι πηγές δεν μας έδωσαν πληροφορίες και κενά που πρέπει να συμπληρωθούν;

Σχολικό έτος 2018-2019: οι σαββατοκυριακάτικες συναντήσεις μας στο θέατρο και στον κινηματογράφο με τη Β΄ και τη Γ΄ Γυμνασίου

     Οι θεατρικές παραστάσεις και οι ταινίες που παρακολουθήσαμε εντάχθηκαν και αξιοποιήθηκαν στα μαθήματα της Νεοελληνικής Γλώσσας (Β΄ Γυμνασίου) και της Λογοτεχνίας (Γ΄ Γυμνασίου).

- Κυριακή 22/10/2018, Μουσείο Μπενάκη: Kinderdocs, “More human than human”/ μαθήτριες και μαθητές του Γ2 και του Β1

- Κυριακή 5/11/2018, Μουσείο Μπενάκη: Kinderdocs, Ταινίες μικρού μήκους για τα έφηβα κορίτσια και τις σχέσεις μέσα στην οικογένεια/ μαθήτριες του Β1 και του Β2

- Κυριακή 11/11/2018, Θέατρο Σφενδόνη: “Ερωφίλη project”/ μαθήτριες και μαθητές των τμημάτων Γ2, Γ3, Γ6/ πιο αναλυτικά εδώ: https://sxolikesdokimes.blogspot.com/2019/05/11-2018-project.html

- Σάββατο 1/12/2018, “Μικρό Εθνικό” (εφηβική σκηνή Εθνικού Θεάτρου): “Το ταξίδι”/ μαθήτριες και μαθητές των τμημάτων Β1, Γ2, Γ3

- Κυριακή 17/2/2019, Μουσείο Μπενάκη: Kinderdocs, “All this panic”/ μαθήτριες και μαθητές των τμημάτων Γ2, Γ3, Γ6, Β1

- Σάββατο 3/3/2019, “Μικρό Εθνικό” (εφηβική σκηνή Εθνικού Θεάτρου): “Μικρές ιστορίες για αγρίους”/ μαθήτριες και μαθητές των τμημάτων Β1, Γ2, Γ3, Γ6

Σχολικό έτος 2017-2018: οι σαββατοκυριακάτικες συναντήσεις μας στο θέατρο και στον κινηματογράφο με την Α΄ και τη Β΄ Γυμνασίου

    Οι θεατρικές παραστάσεις και οι ταινίες που παρακολουθήσαμε εντάχθηκαν και αξιοποιήθηκαν στα μαθήματα της Νεοελληνικής Γλώσσας (Α΄ Γυμνασίου) και της Λογοτεχνίας (Β΄ Γυμνασίου).

- Κυριακή 22/10/2017, Μουσείο Μπενάκη: Kinderdocs, “Not without us”/ μαθήτριες και μαθητές των τμημάτων Α1, Α2, Β2

- Κυριακή 29/10/2017 και Σάββατο 11/11/2017, κινηματογράφοι “Δαναός” και “Μικρόκοσμος” αντίστοιχα: “Loving Vincent”/ μαθήτριες και μαθητές των τμημάτων Α1, Α2, Β2, Β3

- Σάββατο 2/12/2017, "Μικρό Εθνικό" (εφηβική σκηνή Εθνικού Θεάτρου): “Μόμο”/ μαθήτριες και μαθητές των τμημάτων Α1, Α2, Β2, Β3

- Κυριακή 21/1/2018, κινηματογράφος “Δαναός”: CineDoc Kids, “Τραγουδώντας με τον Angry Bird”/ μαθήτριες και μαθητές των τμημάτων Α1, Α2, Β2, B3

- Σάββατο 27/1/2018, κινηματογράφος “Δαναός”: CineDoc Kids, “Ο μικρός γκάνγκστερ”/ μαθήτριες και μαθητές των τμημάτων Α1, Α2, Β2, B3

- Σάββατο 3/3/2018, “Από Μηχανής” Θέατρο: “Ο γάμος του Καραχμέτη”/ μαθήτριες και μαθητές των τμημάτων Β2, B3

- Κυριακή 11/3/2018, Μουσείο Μπενάκη: Kinderdocs, “The girl of  624Κ”, “Rocknrollers”/ μαθήτριες και μαθητές των τμημάτων Α1, Α2

- Σάββατο 4/5/2018, Θεατρική Σκηνή Κυψέλης: “Συναξάρι Αντρέα Κορδοπάτη”/ μαθήτριες και μαθητές των τμημάτων Β2, Β3, Β6

Κυριακή 11 Νοεμβρίου 2018, “Ερωφίλη project”: με τη Γ΄ Γυμνασίου στο θέατρο

     Tην Κυριακή 11 Νοεμβρίου 2018, με 27 μαθήτριες και μαθητές της Γ΄ Γυμνασίου (Γ2, Γ3, Γ6), βρεθήκαμε στο θέατρο “Σφενδόνη” για την παρακολούθηση της εξαιρετικής παράστασης “Ερωφίλη project”. Η προσέγγισή μας στην “Ερωφίλη” του Γ. Χορτάτση, αποσπάσματα της οποίας αναλύσαμε πέρσι και φέτος στην τάξη (Β΄ και Γ΄ Γυμνασίου), μέσα από τη συγκεκριμένη θεατρική εμπειρία, ολοκληρώθηκε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Αυτό προκύπτει και από όσα εκφράστηκαν στις σχετικές γραπτές εργασίες, οι οποίες ακολούθησαν την ανταλλαγή απόψεων στο μάθημα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας.

Μερικά αποσπάσματα των εργασιών:

“Οι ηθοποιοί ήταν εξαιρετικοί, ο καθένας στον ρόλο του. Κατάφεραν με την ερμηνεία τους να κάνουν το κοινό να είναι μέσα στην παράσταση, προκαλώντας ταυτόχρονα μεγάλη συναισθηματική φόρτιση. Τα σκηνικά ήταν λιτά, αλλά τα απολύτως απαραίτητα για να καταλάβει ο θεατής πού βρισκόμαστε. Επίσης, εντυπωσιακές ήταν οι κόκκινες κλωστές, που συμβόλιζαν το αίμα και τον θάνατο. Με εντυπωσίασε και η μουσική, η οποία τόνωνε τη συναισθηματική κατάσταση της κάθε στιγμής.” (Νικόλας/ Γ3)

“Η θεατρική παράσταση ήταν πολύ ενδιαφέρουσα. Μου έκανε μεγάλη εντύπωση ο τρόπος με τον οποίο ο μαντατοφόρος αφηγήθηκε τη σκηνή ανάμεσα στον Πανάρετο και τον βασιλιά. Ήταν εκπληκτικό που κατάφερε να μεταδώσει τα συναισθήματα και των δύο ηρώων, χωρίς να τους βλέπουμε. Τέλος, μου άρεσε πολύ η ερμηνεία της ηθοποιού που έπαιζε την Ερωφίλη και, κυρίως, οι εκφράσεις του προσώπου της.” (Παναγιώτα/ Γ2)

“Την Κυριακή 11 Νοεμβρίου παρακολουθήσαμε την παράσταση “Ερωφίλη project”, βασισμένη στην τραγωδία του 16ου αιώνα. Η παράσταση ήταν πολύ καλή, με εντυπωσιακές στιγμές κορύφωσης. Το ενδιαφέρον μού κίνησαν ιδιαίτερα οι κόκκινες κλωστές και ο αλληγορικός ρόλος τους, καθώς χρησιμοποιούνταν και στις στιγμές της συνάντησης Ερωφίλης-Πανάρετου, αλλά και στις σκηνές σύγκρουσης, με αποτέλεσμα να αλλάζει συνέχεια η σημασία της κλωστής, τη μία βάναυσο όπλο, την άλλη δεσμός. Τέλος, κάτι που παρατήρησα για πρώτη φορά ήταν ότι οι ηθοποιοί δεν κοιτάζονταν ούτε αγγίζονταν μεταξύ τους, με αποτέλεσμα τελικά να αισθάνεται το κοινό ότι έχει καθοριστικό ρόλο στην παράσταση: όταν “αγκαλιάζονταν”, ήταν σαν αγκαλιάζουν εμάς, στις σκηνές σύγκρουσης ήταν σαν να συμμετείχαμε στην ανταλλαγή χυπημάτων...” (Χρήστος/ Γ3)

“Με το ότι οι ηθοποιοί δεν κοίταζαν ο ένας τον άλλο, αλλά κοιτούσαν πάντα μπροστά, πέτυχαν να απευθύνονται άμεσα στους θεατές, σαν το πρόσωπο στο οποίο μιλούσαν να βρισκόταν κάπου στις θέσεις των θεατών. Η αγαπημένη μου σκηνή ήταν όταν μιλούσε το φάντασμα και ο προβολέας δημιουργούσε τη σκιά του στον πέτρινο τοίχο. Αυτό δημιουργούσε μια απόλυτα ταιριαστή ατμόσφαιρα με τη σκηνή εκείνη. Τέλος, μου άρεσε πολύ και ο συμβολισμός με τις κόκκινες κλωστές, που βρίσκονταν παντού στη σκηνή: συμβόλιζαν ταυτόχρονα το αίμα, τον θάνατο, αλλά και τη σχέση-δεσμό της Ερωφίλης και του Πανάρετου.” (Αλίκη/ Γ3)

“Η παράσταση κατάφερε να με παρασύρει σε έναν κόσμο μαγικό, αλλά τόσο οικείο, αφού ήδη είχαμε διδαχθεί την τραγωδία του Χορτάτση. Αυτό που με εντυπωσίασε περισσότερο ήταν το βλέμμα των ηθοποιών. Οι ηθοποιοί δεν κοιτάζονταν μεταξύ τους, αντίθετα στέκονταν απέναντι στο κοινό, δημιουργώντας μια αμφίδρομη σχέση. Με αυτά τα βλέμματα που εισέπραττα αισθανόμουν ότι δεν ήμουν ένας απλό θεατής, αλλά μάρτυρας των τραγικών περιστατικών.” (Ηλίας/ Γ3)

“Αυτό που με εντυπωσίασε περισσότερο ήταν η σχέση ανάμεσα στην Ερωφίλη και το κανονάκι. Ήταν σαν αυτό το μουσικό όργανο να ήταν όλος ο συναισθηματικός κόσμος της Ερωφίλης. Όταν ο πατέρας της της παρέδωσε τον νεκρό Πανάρετο, ήταν ένα κατεστραμμένο κανονάκι, όπως και η συναισθηματική της κατάσταση. Η παράσταση αυτή πρόσθεσε ένα πολύ σημαντικό και ξεχωριστό λιθαράκι στη σχέση μου με το θέατρο και με εντυπωσίασε μέχρι την τελευταία στιγμή.” (Μαριλένα/ Γ3)

[θα προστεθούν αρκετά ακόμα αποσπάσματα]

We need books - για άλλη μια φορά...

Κάτι από τον Μάιο του 2018...

Για την πρώτη μας συνεργασία με το We need books, την Ιωάννα και τον Nadir, δείτε εδώ:
https://sxolikesdokimes.blogspot.com/2017/04/we-need-books.html

Μπορείτε επίσης να διαβάσετε εδώ μια πολύ ενδιαφέρουσα σχετική συνέντευξη: https://popaganda.gr/stories/we-need-books/

Ο Ludwig Wittgenstein και η φιλοσοφία της γλώσσας: νεοελληνική γλώσσα και αγγλικά στη Γ΄ Γυμνασίου

     Στο πλαίσιο του μαθήματος της Νεοελληνικής Γλώσσας, οι μαθητές του Γ6 (σχ. έτος 2017-18, Φεβρουάριος 2018) παρακολούθησαν βίντεο με θέμα τη ζωή και τις βασικές έννοιες της φιλοσοφίας του Λούντβιχ Βίτγκενσταϊν, σε μορφή κινούμενων σχεδίων. Το βίντεο, η προβολή του οποίου προετοιμάστηκε και επιλέχθηκε από την καθηγήτρια της αγγλικής γλώσσας κ. Δερτιλή, επικεντρώνεται στην αναγνώριση της περιπλοκότητας της γλώσσας και της επικοινωνίας. 

                               https://www.youtube.com/watch?v=pQ33gAyhg2c

     Παράλληλα με την προβολή του βίντεο και με την καθοδήγηση της κ. Δερτιλή, διευκρινίζονταν και σχολιάζονταν βασικοί όροι και δύσκολο λεξιλόγιο και, στο τέλος της προβολής, οι μαθητές συζήτησαν το περιεχόμενο όσων είχαν παρακολουθήσει (στα αγγλικά).

    Το συγκεκριμένο βίντεο και η συζήτηση αποτέλεσαν αφετηρία ευρύτερου προβληματισμού σε σύνδεση με όσα αναλύονται στο μάθημα της Νεοελληνικής Γλώσσας και μάλιστα στη θεματική:Γλώσσα-Πολιτισμός. Σύμφωνα με σχετικό φυλλάδιο που αξιοποιήθηκε (βλ. παρακάτω), σχολιάστηκε και διευκρινίστηκε η έννοια και η σημασία της φιλοσοφίας, καθώς και η σύνδεση της φιλοσοφίας με τη γλώσσα, αντικείμενο έρευνας του Βίτγκενσταϊν. Ολοκλήρωση του μαθήματος αποτέλεσε η ανταλλαγή απόψεων πάνω σε συγκεκριμένες φράσεις του φιλοσόφου και η σχετική παραγωγή γραπτού λόγου (στα ελληνικά).

     Ιδιαίτερα επιτυχημένη υπήρξε και η πραγματοποίηση της τελικής εργασίας στη Νεοελληνική Γλώσσα, δηλαδή η παραγωγή γραπτού λόγου με θέμα συγκεκριμένες φράσεις του Βίτγκενσταϊν: οι μαθητές, από ένα σύνολο φράσεων, επέλεξαν τη φράση που ήθελαν να αποτελέσει το θέμα του κειμένου τους και την ανέπτυξαν με όποια μέθοδο θεώρησαν προσφορότερη (αιτιολόγηση, παραδείγματα, αναλογία κ.λπ.), αναλύοντας με πειστικό τρόπο ενδιαφέρουσες απόψεις και κάνοντας μη αναμενόμενες προεκτάσεις.

Το σχετικό φυλλάδιο που δημιουργήθηκε για το μάθημα:
...........................................................................................................................

Γ΄ Γυμνασίου/ Νεοελληνική Γλώσσα

Ο Ludwig Wittgenstein και η φιλοσοφία της γλώσσας

α. Βιογραφικά

Ο Βιτγκενστάιν (1889-1951) ήταν το μικρότερο από τα οκτώ παιδιά μιας πολύ ευκατάστατης και προβεβλημένης οικογένειας της τότε Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας. (Συγχρόνως, η οικογένειά του κουβαλούσε ένα βεβαρημένο ιστορικό ψυχασθένειας –σε τέτοιο βαθμό μάλιστα, ώστε τρεις από τους τέσσερις αδελφούς του να αυτοκτονήσουν.) Ο πατέρας της οικογένειας, βιομήχανος σιδήρου και χάλυβα, και η μητέρα, που προερχόταν από διακεκριμένο πνευματικό περιβάλλον, είχαν ξεχωριστό ενδιαφέρον για τις τέχνες και ιδιαίτερα για τη μουσική. Στο σπίτι τους, ένα από τα καλλιτεχνικά κέντρα της Βιέννης, υποδέχονταν συχνά μουσικούς, όπως ο Μπραμς, η Κλάρα Σούμαν, ο Μάλερ, ο Στράους. Μέσα σε ένα τέτοιο πνευματικό και καλλιτεχνικό περιβάλλον ήταν επόμενο τα παιδιά της οικογένειας να λάβουν ανάλογη μόρφωση. Ο ίδιος ο Βιτγκενστάιν, εκτός από την ευχαρίστηση που του πρόσφερε η μουσική, όπως φαίνεται από σχετικές μαρτυρίες αλλά και από τις συχνές αναφορές του ίδιου στα έργα του σε παραδείγματα, μεταφορές και παρομοιώσεις από την μουσική, έπαιζε κλαρινέτο.

Παρά την καλλιτεχνική και πνευματική ατμόσφαιρα, ωστόσο, που κυριαρχούσε στο περιβάλλον του, ο Βιτγκενστάιν ένιωθε μεγάλη έλξη από τις θετικές επιστήμες. Αποφάσισε, λοιπόν, να σπουδάσει φυσική στο πανεπιστήμιο του Βερολίνου και, στην συνέχεια, να πάει στο πανεπιστήμιο του Μάντσεστερ της Αγγλίας, προκειμένου να εκπονήσει τη διδακτορική διατριβή του στην αεροναυπηγική, την οποία, όμως, δεν ολοκλήρωσε. Το έντονο ενδιαφέρον που του γεννήθηκε για την φιλοσοφία και, πιο συγκεκριμένα, για τη φιλοσοφία των μαθηματικών, τον έσπρωξε να δοκιμάσει να αξιοποιήσει τα σπάνια διανοητικά χαρίσματά του σε αυτόν τον τομέα του πνεύματος. Πήγε να σπουδάσει, λοιπόν, φιλοσοφία κοντά στον Μπέρτραντ Ράσελ, στο πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ, όπου ζώντας έκτοτε τον περισσότερο καιρό, εκλέχθηκε στη θέση του καθηγητή της φιλοσοφίας, από την οποία παραιτήθηκε οκτώ περίπου χρόνια μετά. Ο Βιτγκενστάιν ποτέ δεν γοητεύθηκε από το κλίμα που επικρατούσε στο πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ και, γενικότερα, από την ακαδημαϊκή ατμόσφαιρα των πανεπιστημίων –και, γι’ αυτό, συμβούλευε τους μαθητές του, με τους οποίους διατηρούσε δεσμό φιλίας, να αναζητήσουν δουλειά έξω από πανεπιστημιακά ιδρύματα.

Πέθανε από καρκίνο στο σπίτι του γιατρού του, επειδή δεν ήθελε να αφήσει την τελευταία του πνοή στο νοσοκομείο. Οι τελευταίες του λέξεις ήταν: «πες τους ότι είχα μια θαυμάσια ζωή». Κι έτσι θα πρέπει να ήταν μάλλον. Αφοσιώθηκε –και, μάλιστα, κατά γενική ομολογία– με επιτυχία σε εκείνο που τον συνάρπαζε περισσότερο, στη φιλοσοφία, έχοντας φροντίσει να απλουστεύσει τη ζωή του απαλλάσσοντάς την από βάρη και έγνοιες, όπως το άγχος και η αγωνία που συνεπάγεται η διαχείριση περιουσιακών στοιχείων. Τη μεγάλη περιουσία που κληρονόμησε μετά τον θάνατο του πατέρα του, το 1913, την αποποιήθηκε νωρίς, το 1919, ενώ ήταν ακόμη 30 ετών, εκχωρώντας την στις αδελφές του και τον εναπομείναντα από τους αδελφούς του· κράτησε μόνο ένα ποσό για τον εαυτό του, με την εντολή να δίνεται από αυτό ένα επίδομα σε φτωχούς και ταλαιπωρημένους αυστριακούς καλλιτέχνες και ποιητές χωρίς οι ίδιοι να γνωρίζουν την πηγή προέλευσης της οικονομικής ενίσχυσής τους.

β. Μπορούμε όμως να καταλάβουμε τι είναι η φιλοσοφία, στην οποία αφοσιώθηκε ο Βιτγκενστάιν;

Μερικές φορές, όταν δεν είμαστε απορροφημένοι από τις καθημερινές μας ασχολίες και βρίσκουμε λίγο χρόνο να παρατηρήσουμε ήρεμα τα πράγματα γύρω μας και μέσα μας και να στοχαστούμε πάνω στη σημασία τους, συνειδητοποιούμε ότι θα ΄πρεπε να μας απασχολήσει σοβαρά το ίδιο το γεγονός ότι υπάρχουμε και βρισκόμαστε μέσα στον κόσμο. Σε μια τέτοια περίπτωση, αυτά που συνήθως θεωρούμε αυτονόητα, σχετικά με τον εαυτό μας, τους άλλους ανθρώπους και τα πράγματα, το ότι γεννηθήκαμε και μεγαλώσαμε, το ότι ο ήλιος ανατέλλει και δύει κάθε μέρα, το ότι οι λέξεις έχουν κάποιο νόημα, ξαφνικά μας προκαλούν έκπληξη και θαυμασμό (απορία). Αυτός ο θαυμασμός δείχνει πως έχουμε υιοθετήσει μια φιλοσοφική στάση. Tότε μας γεννιούνται παράξενα ερωτήματα, που θυμίζουν αυτά που κάποτε διατυπώνουν τα παιδιά: Ποιος είμαι στ' αλήθεια; Aπό πού έρχομαι και πού πηγαίνω; Γιατί υπάρχει ο κόσμος; Ποιος τον δημιούργησε; Τι είναι ο χώρος και τι ο χρόνος; Tι γίνεται όταν πεθαίνουν οι άνθρωποι; Τι είναι το καλό και τι το κακό; Είμαστε ελεύθεροι όταν προβαίνουμε σε συγκεκριμένες πράξεις ή μας καθορίζουν βαθύτερες δυνάμεις που δεν μπορούμε να ελέγξουμε; Tι κάνει τα ωραία πράγματα ωραία;

Σύμφωνα με τον Βιτγκενστάιν: “Ξεκινάμε με μια διανοητική δυσφορία σαν του παιδιού που ρωτάει: "Γιατί;” Το ερώτημα του παιδιού δεν είναι σαν εκείνο του ώριμου ανθρώπου· είναι μια έκφραση απορίας και όχι αίτημα για παροχή ακριβών πληροφοριών. Έτσι και οι φιλόσοφοι ρωτούν: “Γιατί;” και “Tι;”, χωρίς να ξέρουν τι ακριβώς είναι αυτό που ρωτούν. Εκφράζουν ένα αίσθημα διανοητικής δυσφορίας... Τα φιλοσοφικά προβλήματα έχουν τη μορφή: “Τα ΄χω χαμένα”.
(Λούντβιχ Bίτγκενσταϊν, Αφορισμοί και εξομολογήσεις)

γ. Για τη σχέση φιλοσοφίας και γλώσσας

Ο Wittgenstein έχει μείνει στη γλωσσολογία για το περίφημο «η γλώσσα μου είναι ο κόσμος μου» (στην πραγματικότητα η κατά λέξη μετάφραση είναι : «Τα όρια τής γλώσσας μου ορίζουν τα όρια τού κόσμου μου»). Είπε, δηλαδή, ευθαρσώς ότι ο κόσμος μου είναι τόσος και τέτοιος όσο μπορώ να τον εκφράσω γλωσσικά. Ό,τι άλλο έχω μέσα μου και δεν μπορώ να το εκφράσω, αντικειμενικά δεν μπορεί να υπάρξει και γι’ αυτό είναι καλύτερα να σιωπώ.
Γλωσσολογική προέκταση αυτής τής ρήσης είναι ότι τα πάντα περνούν μέσα από τη γλωσσική επεξεργασία, μέσα από τον γλωσσικό κόσμο τού καθενός. Ένα τρίτο που είπε ο Wittgenstein έχει σχέση με τη σημασία. Ένα από τα πιο δύσκολα πράγματα στη γλωσσολογία είναι να ορίσει κανείς τη σημασία μιας λέξης. Η θέση τού Wittgenstein είναι ότι σημασία είναι η χρήση που έχει μια λέξη. Το σύνολο των χρήσεων είναι η σημασία. Πρακτικώς, πήγε στο επικοινωνιακό κομμάτι τής εφαρμογής. Κι από την άλλη μεριά, είναι αυτός που είπε ότι αυτά που λέμε με τη γλώσσα πρέπει να επαληθεύονται ή να διαψεύδονται, γιατί η γλώσσα είναι λογική και υπόκειται σε συνθήκες αληθείας. (Δ. Νανόπουλου – Γ. Μπαμπινιώτη«Από την κοσμογονία στη γλωσσογονία. Μια συν-ζήτηση»[Αθήνα 2010, εκδ. Καστανιώτη], σελ. 81-82)

Στο πλαίσιο της θεωρίας του για το νόημα της γλώσσας κατά τη χρήση της ο Βιτγκενστάιν παρομοίασε το νόημα των λέξεων με τον ρόλο που διαδραματίζουν τα πιόνια σε ένα επιτραπέζιο παιχνίδι, ο οποίος καθορίζεται από τους κανόνες που ισχύουν στο παιχνίδι. Άλλοι είναι οι ρόλοι που έχουν τα πιόνια στο σκάκι, άλλοι οι ρόλοι που διαδραματίζουν τα πιόνια στην ντάμα, άλλοι στο τάβλι, και ούτω καθεξής, επειδή ακριβώς τα παιχνίδια αυτά διέπονται από διαφορετικούς κανόνες. Αν όλα τα επιτραπέζια παιχνίδια όπου χρησιμοποιούνται πιόνια είχαν τους ίδιους κανόνες, τότε και οι ρόλοι των πιονιών που χρησιμοποιούνται σε αυτά θα ήταν, επίσης, ίδιοι. Κι αυτό, βέβαια, δεν ισχύει μόνο με τα επιτραπέζια παιχνίδια, αλλά με όλα τα παιχνίδια –το ποδόσφαιρο, το μπάσκετ, τα αγωνίσματα του στίβου και άλλα τέτοια–, όπου η συμπεριφορά του κάθε παίκτη ή συντελεστή καθορίζεται από τους κανόνες του παιχνιδιού στο οποίο συμμετέχει ο τελευταίος αυτός.

Έτσι, υποστηρίζει ο Βιτγκενστάιν θα πρέπει να εννοήσομε και τη γλώσσα: όχι συμπαγή, μονοσήμαντη και μονοδιάστατη, αλλά σαν ένα σύνολο από γλώσσες –όπως ας πούμε, η γλώσσα που μεταχειρίζονται οι φυσικοί, η γλώσσα με την οποία εκφράζονται οι χριστιανοί, η γλώσσα που χρησιμοποιούμε στην καθημερινή επικοινωνία μας –, που θα μπορούσαμε να παρομοιάσομε με ένα σύνολο από παιχνίδια –τα «γλωσσικά παιχνίδια», όπως τα ονομάζει ο ίδιος–, που το καθένα τους έχει τους δικούς του κανόνες, οι οποίοι προσδιορίζουν το νόημα των λέξεων που χρησιμοποιούνται σε αυτό.

Επειδή οι κανόνες που διέπουν τα γλωσσικά παιχνίδια είναι διαφορετικοί, έπεται ότι και το νόημα της κάθε λέξης που χρησιμοποιείται σε αυτά είναι διαφορετικό –έστω κι αν πρόκειται για την ίδια λέξη· όπως, για παράδειγμα, η λέξη «πατέρας», που χρησιμοποιείται, ας πούμε, στο γλωσσικό παιχνίδι της καθημερινής επικοινωνίας μας και στο γλωσσικό παιχνίδι της χριστιανικής πίστης. Στην τρέχουσα επικοινωνία μας, οι κανόνες που διέπουν το γλωσσικό παιχνίδι της καθημερινής επικοινωνίας μάς υποχρεώνουν με τη λέξη «πατέρας» να εννοούμε ένα ανθρώπινο ον που έχει ορισμένο ύψος, ορισμένο πάχος, ορισμένο χρώμα ματιών, ορισμένο μέγεθος μύτης, αυτιών και άλλα τέτοια χαρακτηριστικά. Δεν μπορούμε, όμως, όταν πρόκειται για το γλωσσικό παιχνίδι του χριστιανισμού, για τη γλώσσα δηλαδή που μεταχειρίζονται όσοι ασπάζονται τη χριστιανική πίστη, στη λέξη «πατέρας» να αποδώσομε το ίδιο νόημα. Αν, δηλαδή, ακούγοντας έναν χριστιανό να επικαλείται τον Θεό σαν πατέρα, τον ρωτήσουμε για τον τελευταίο αυτόν «τι ύψος έχει;», «πόσο βαρύς είναι;», «τι χρώμα μάτια έχει;» και άλλα παρόμοια, ο χριστιανός θα καγχάσει, λέγοντάς μας ότι δεν ξέρομε τι μας γίνεται. Η αντίδραση του χριστιανού πιστού είναι δικαιολογημένη, επειδή επιχειρήσαμε να αντιληφθούμε το νόημα της λέξης «πατέρας» όπως χρησιμοποιείται αυτή στο γλωσσικό παιχνίδι της χριστιανικής πίστης επικαλούμενοι ή έχοντας υπόψη μας τους κανόνες που διέπουν την χρήση της λέξης «πατέρας» στο γλωσσικό παιχνίδι της καθημερινής επικοινωνίας.

Σύμφωνα, λοιπόν, με τη θεωρία του νοήματος της γλώσσας, που διατύπωσε ο Βιτγκενστάιν, μπαίνοντας με τη γέννησή μας στο μεγάλο παιχνίδι της ζωής, μας περιμένουν ένα σωρό γλωσσικά παιχνίδια, στα οποία μπορούμε να συμμετέχομε ακολουθώντας τους κανόνες της μορφής της ζωής με την οποία είναι συνυφασμένο το καθένα από αυτά έτσι, ώστε οι λέξεις που χρησιμοποιούμε να έχουν νόημα. Αν, αντί γι’ αυτό, όμως, μπούμε σε αυτό ή εκείνο το γλωσσικό παιχνίδι και μεταχειριζόμαστε τις λέξεις που χρησιμοποιούνται εκεί εφαρμόζοντας τους κανόνες μιας μορφής ζωής η οποία υφίσταται σε κάποιο άλλο γλωσσικό παιχνίδι, τότε είναι βέβαιο ότι από τη σύγχυση αυτή εκείνοι που θα ζημιωθούν θα είμαστε εμείς, αφού έτσι η γλώσσα μας θα στερείται νοήματος, με αποτέλεσμα να συνεχίσουμε να ταλανιζόμαστε από τα φιλοσοφικά προβλήματα τα οποία οφείλονται αποκλειστικά στο μπέρδεμα των γλωσσικών παιχνιδιών.

δ. Ο Wittgenstein είπε:

Τα όρια ενός ανθρώπου καθορίζονται από τα όρια της γλώσσας του.

Για τα πράγματα που δεν μπορείς να μιλήσεις, πρέπει να σωπαίνεις.

Αν οι άνθρωποι δεν έκαναν ποτέ ανοησίες, τίποτε έξυπνο δεν θα είχε γίνει ποτέ.

Οι περιορισμοί απελευθερώνουν.

Όταν μιλάμε μιαν άλλη γλώσσα, αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο κάπως διαφορετικά.

Το να ξεστομίζεις μια λέξη είναι σαν να χτυπάς μια νότα στο πληκτρολόγιο της φαντασίας.

Επιλέξτε μία από τις παραπάνω φράσεις και σχολιάστε/αναπτύξτε την σε μία παράγραφο (80-100 λέξεων). Θα χρησιμοποιήσετε τη συγκεκριμένη φράση ως θεματική περίοδο και θα την αναπτύξετε με μία από τις μεθόδους ανάπτυξης που γνωρίζουμε (ορισμός, παραδείγματα, διαίρεση, αναλογία, αιτιολόγηση, σύγκριση/αντίθεση, αίτιο/αποτέλεσμα) ή με συνδυασμό κάποιων από αυτές τις μεθόδους.